Trudno stwierdzić z całą pewnością, kiedy człowiek po raz pierwszy zauważył, że niektóre gwiazdy zmieniają jasność, bądź pojawiają się na niebie tam, gdzie wcześniej nie świecił żaden obiekt. Wybuch supernowej w naszej galaktyce daje efekt w postaci bardzo jasnej gwiazdy widocznej przez wiele miesięcy nie tylko na nocnym, ale czasem też na dziennym niebie. Niektóre gwiazdy nowe stają się obiektami tak jasnymi, że dominują na pewnym obszarze nocnego nieboskłonu. Istnieje kilka widocznych gołym okiem gwiazd, które cyklicznie zmieniają jasność w łatwo dostrzegalny sposób. Fakt zaobserwowania tego typu obiektów przez badaczy nieba w starożytności nie podlega dziś dyskusji, gdyż w wielu kulturach niebo obserwowano niezwykle starannie, a astronomowie sprzed wieków pozostawili po sobie materialne i kulturalne świadectwa zainteresowania tymi niezwykłymi gwiazdami.

I. Obserwacje na świecie

Ostatnie odkrycia wskazują, że już około XIII–XII w. p.n.e. egipscy kapłani wiedzieli o zmiennej naturze Algola (β Persei). W starożytnym Egipcie zmienność tej gwiazdy była wykorzystywana w celach astrologicznych. W dwóch innych ważnych kulturach z odległej przeszłości, hebrajskiej i arabskiej, nazwa tej gwiazdy wskazywała na jej jednoznacznie złowieszczy charakter. Hebrajczycy nazywali ją Głową Diabła, zaś Arabowie Głową Demona i można przypuszczać, że to właśnie zmiany jasności stały za tymi niepokojącymi nazwami. Do naszych czasów nie zachowała się jednak żadna informacja na temat tego, jak wówczas tłumaczono sobie przygasanie blasku gwiazdy. Fascynacja tajemniczym Algolem była jednak niewątpliwa.

W czasach nieco późniejszych ludzkość miała okazję zapoznać się z najbardziej spektakularnymi obiektami zmieniającymi jasność – supernowymi. Podobnie jak w przypadku Algola, ich znaczenie dla ówczesnych obserwatorów nieba miało przede wszystkim wymiar astrologiczny. Pierwsze odnotowane obserwacje gwiazd tego typu związane były z supernową z 185 roku, widoczną przez osiem miesięcy niedaleko gwiazdy Alfa Centauri. Kolejna supernowa pojawiła się na niebie w 386 roku w konstelacji Strzelca, a następny tego typu obiekt odnotowano w 392 roku. Niewątpliwie najbardziej efektowną była supernowa z 1006 roku n.e., obserwowana w Egipcie, Iraku, Chinach, Japonii oraz w południowej Europie. Było to także zjawisko zdecydowanie lepiej udokumentowane w źródłach pisanych, co świadczy również o wrażeniu, jakie wywarło na współczesnych. Gwiazda ta świeciła w konstelacji Wilka i osiągnęła jasność około –9 mag, dzięki czemu mogła być łatwo obserwowana nawet w dzień. Obiekt z 1006 roku był supernową typu II. Kolejne supernowe obserwowane były w latach: 1054, 1181, 1572 oraz 1604r. Pierwszą z nich obserwowali chińscy i arabscy astronomowie w konstelacji Byka. W maksimum jasności (–6 mag) była obiektem widocznym nawet za dnia. Gołym okiem obserwowano ją niemal dwa lata. Na niebie, w miejscu gdzie świeciła, odnajdziemy dziś mgławicę Krab (M1).

Supernowa z sierpnia 1181 roku, która pojawiła się w konstelacji Kasjopei, była obiektem nieco słabszym niż poprzednie (ok. –1 mag) i przestała być widoczna już po sześciu miesiącach. Dostępne nam źródła wskazują, że obserwowali ją przede wszystkim chińscy i japońscy astronomowie. Dwa ostatnie zjawiska tego typu, z 1572 i 1604 roku, pojawiły się w okresie burzliwego rozwoju astronomii i miały spory wpływ na kształtowanie się nowoczesnych teorii astronomicznych i zburzenie dawnego, ptolemejskiego modelu świata. Supernowa z listopada 1572 roku, która osiągnęła jasność Wenus, związana jest nierozłącznie z Tychonem de Brahe (1546–1601), który obserwował ją przez 16 miesięcy i napisał o niej traktat „De Nova Stella”. Wnioski wynikające z tej pracy były oczywiste, ale i rewolucyjne zarazem: niebo nie jest niezmienne, jak twierdzili zwolennicy geocentryzmu. Z kolei supernowa z października 1604 roku była obserwowana przez Keplera. Pojawiła się w konstelacji Wężownika i osiągnęła jasność około –2,5 mag, czyli jasność Jowisza. Doskonałe opisy Keplera, wykonywane przez cały okres widoczności, pozwoliły sklasyfikować ją jako supernową typu Ia.
Na ten sam okres przypadają w końcu pierwsze obserwacje gwiazd zmiennych o całkowicie odmiennej naturze i regularnych zmianach jasności. O ile do tej pory obserwowano gwiazdy, które pojawiały się na niebie niczym królik z kapelusza i znikały w równie niewytłumaczalny sposób, teraz w końcu... [cały artykuł jest dostępny w biuletynie Proxima nr 26]