Gwiazdy zmienne wzbudzają wśród wielu miłośników astronomii duże zainteresowanie. Są to bowiem obiekty, które niejednokrotnie zaskakują swym zachowaniem. Nie bez znaczenia jest także fakt, że można je obserwować każdej pogodnej nocy, a prawidłowo wykonane obserwacje gwiazd zmiennych mogą mieć istotną wartość naukową, dostarczają informacji na temat ich właściwości fizycznych, budowie i ewolucji.

Historia obserwacji gwiazd zmiennych sięga XVI wieku, kiedy to w 1596 roku mnich D. Fabricius odkrył w gwiazdozbiorze Wieloryba pierwszą gwiazdę zmienną. W ciągu następnych 100 lat zostało odkrytych kilkanaście gwiazd zmiennych, jednak najczęściej nie potrafiono prawidłowo wytłumaczyć zaobserwowanych zachowań. Dopiero w 1783 roku J. Goodricke zinterpretował zmienność Algola jako rezultat wzajemnego zakrywania się dwóch gwiazd. Zmienność gwiazd zmiennych fizycznie została wyjaśniona znacznie później, kiedy zostały poznane źródła energii gwiazd.

Pionierem odmiennego, metodologicznego podejścia do gwiazd zmiennych był F. Argelander. Jako pierwszy opracował on metodę wizualnej oceny jasności gwiazd zmiennych, która z resztą nadal z dużym powodzeniem stosowana jest przez miłośników astronomii. W tym artykule, podzielonych na 6 rozdziałów chciałbym przedstawić kilka istotnych zagadnień, których rozeznanie przez początkujących obserwatorów jest konieczne dla wykonania prawidłowych obserwacji gwiazd zmiennych.

Część 1. Sprzęt obserwacyjny

Część 2. Układamy program

Część 3. Technika obserwacji

Część 4. Opracowanie wyników

Część 5. Błędy obserwacji

Cześć 6. Zgłaszanie wyników

Sprzęt obserwacyjny

Obserwacje kilkunastu najjaśniejszych gwiazd zmiennych można przeprowadzić nawet gołym okiem, jednak już zastosowanie niewielkiej lornetki znacznie zwiększa nasze możliwości obserwacyjne, umożliwiając przeprowadzanie ocen wielu słabszych gwiazd. Lornetki są bardzo dobrym instrumentem do tego typu obserwacji, ze względu na duże pole widzenia, ułatwiające identyfikację gwiazd i porównywanie ich jasności. Nawet niewielkie instrumenty klasy 7x50 czy 10x50 znacznie powiększają nasze możliwości obserwacyjne, jednak moim zdaniem optymalnym wyborem wydaje się być model 20x60, który godzi ze sobą stosunkowo niską cenę oraz duże możliwości obserwacyjne.

Należy przy tym pamiętać, że w przypadku lornetek, szczególnie tych większych, niezwykle istotnym elementem wyposażenia jest statyw. Lornetka trzymana w ręku drży, co powoduje, że gwiazdy w polu widzenia również drżą. W wyniku tego maleje dokładność wykonanej obserwacji, jak i ilość widocznych gwiazd. Dlatego, jeśli ktoś poważnie myśli o obserwacjach gwiazd zmiennych przy pomocy lornetki powinien postarać się również o statyw do niej.

Zastosowanie teleskopu to już tak jak użycie "ciężkiej artylerii". Liczba interesujących nas kandydatek na ciekawe zmienne gwałtownie rośnie wraz ze wzrostem średnicy obiektywu, czy zwierciadła teleskopu. Przy czym dobrze jest, jeśli teleskop charakteryzuje się również znaczną światłosiłą i stosunkowo dużym polem widzenia. Najlepiej sprawdzają się w takich przypadkach teleskopy systemów Newtona na montażu Dobsona o światłosile w granicach f/5-6. Sprawne operowanie takim sprzętem wymaga jednak sporej wprawy i początkującym obserwatorom gwiazd zmiennych tego nie polecam, bo o ile odnalezienie nawet bardzo słabej interesującej mnie gwiazdy za pomocą lornetki najczęściej zajmuje mi kilka czy kilkanaście sekund, o tyle w przypadku użycia teleskopu czas ten znacznie się wydłuża. Biorąc pod uwagę fakt, że na jeden wieczór zwykle planujemy obserwacje kilkunastu, a czasem kilkudziesięciu gwiazd, ma to dość duże znaczenie.

Teoretyczne zasięgi gwiazdowe instrumentów astronomicznych w zależności od średnicy ich obiektywów przedstawia tabela:

Należy przy tym pamiętać, że rzeczywisty zasięg gwiazdowy danego instrumentu zawsze jest mniejszy od teoretycznego i w dużej mierze zależy od warunków w miejscu obserwacji.

Z dodatkowego, ale nie mniej ważnego wyposażenia, należy wymienić tu słabą latarkę, najlepiej o czerwonym świetle. W ofertach sklepów ze sprzętem astronomicznym jest sporo takich latarek, ale można łatwo wykonać ją ze zwykłej kieszonkowej latarki, zastępując żarówkę diodą świecącą LED o odpowiedniej barwie lub umieszczając przed nią odpowiedni filtr.

Bardzo istotnym elementem są także mapy. Wstępne określenie własciwiego kierunku obserwacji można wykonać przy pomocy dobrego atlasu nieba (np. przykład Sky Atlas 2000 czy Uranometria 2000), ale w żadnym z nich nie znajdują się odpowiednio dobrane gwiazdy porównania. W tym momencie niezbędne okażą się szczegółowe mapy okolic wybranej zmiennej, które w różnych skalach można wygenerować na stronie AAVSO używając narzędzia VSP. Z własnego doświadczenia mogę podpowiedzieć, że mapki takie najlepiej obłożyć foliowymi koszulkami, co chroni je przed nadmierną wilgocią i poukładać w segregatorze czy skoroszycie. Wprawdzie z dnia na dzień coraz rzadziej będziemy do nich zaglądać, ale zapomnieć o nich nie możemy. Wyniki obserwacji należy zapisywać w założonym do tego celu zeszycie.

Część 2. Układamy program

Część 3. Technika obserwacji

Część 4. Opracowanie wyników

Część 5. Błędy obserwacji

Cześć 6. Zgłaszanie wyników